Xhaali

Ditsa Español

San Baltazar Guelavila

Mapa
San Baltazar, San Francisco, San Lorenzo e Ixtapa de Mictla, Oaxaca. Archivo General de la Nación. Fondo Mapas, planos e ilustraciones, vol. 2777, exp. 15, 1588.
Biini
Ditsa
Ladx pheredatiab
Lua
Ne'as
Næs Lats Lai Suræst biini Ditsa
Distriat
Bak
Munici'ip
Shniish
Guiedx
Xhaali
Yua
Raaca yua: 13604 ha
Comunal: 12496 ha
Ehidal: 1108 ha
Rikloani
Latituad: 16°47´50.657”N
Longituad: 96°18´10.511”O
Ni ya: 1587 msnm
Biini loguiedx
Ni nua: 3897
Nguiau: 2038
Unaa: 1859
(INEGI, 2020)

Tu la’a guiedxga diidx Ditsa

Guiedxræ laana San Baltazar Guelavila, la guiedxræ kæ coon dxan ni nua idoa nakni toa ra rey mag. Topoin shteina nakni Guelavila ni nakni to diidx ni nua tiop latni to latnigui nak Guela, “guiæl”, ni vila “blia”, nakti Guelavila “Guiæl blia” naktini ra guiæl ni nua blia.Siksa bal ditsa guiedxga lana Xhaali.

Loa ni btishi tesh yua guiats municipal, ca’a guk guiedx gul ias 1587. Lo teshgagak ca topoinm sica “guela bæl”, rikloa ‘gue’a nakni ‘guiæl’ u ‘guila’, ni ‘vila’ sika ‘bæl’. Sigak, ricasa sica: “guela gavila”, naktini guela ‘guiæl’ ni gavila ‘gabi’il’.

Ni nakna tiopcuare ricana lo bal cuati ra guiats ni rtop shi guk. Sika, loa Nolmeclatura geogràæica de México (1895), shtein Dr. Antonio Peñafiel rcuani Gueela-bila sica ‘guiæl gabi’il’. Yatisa, Catálogo etimológico de los nombre de las poblaciones del Estado de Oaxaca (Martínez, 1889) rtopni “Sementera de la culebra” sica ‘guiæl gabi’il’, naktina tiopcua ni laa.

Luilti, lo guiats Relación geográfica de Tlacolula y Miquitla (Aguña, 1894), sikloani ca laa guiedx sica San Balthasar Quellabilla. Ndeti rak rdxælni lo guiats Vocabulario en lengua çapoteca ni bcua Fray Juan de Córdova, ni caa ra diidx Queela ‘guiæl’ ni capilla ‘guidxaim’, rcatina sica “guiæl guidxaim” sicasa toa de ra diidx lioa ni brilaa guiedx.

Yatisa laa loguiedx ditsa nakni Xhaali, de ndæ bshiaru staal guiats ca shisaloaga laana. Stoasa guiedx ni nak to lani sik nakni Xaaga, nik naksani Xhaa Igaa 'guienia Igaa', par loguiedxti aksa sigak nakni nua shi guienia, per struasa ni rsobshi nakna pus salian sica Xhaali, per eit staalti ni caguiilna na'a yæntina sik. Nagati lo guiats ni bcua Noel García ni laa HISTORIA DE SAN BALTAZAR GUELAVILA caa Xhaaly nakni 'San Baltazar', con Xhaa gui sak gakni Dxa ni naktini Dxan.

Ni bræ loa guiedx

Loa yua ni un San Baltazar Guelavila biuni rikloani bnibæ ra dadro Teozapotlán. Bdxæl biini guiedx bal cuara shishtein biini ashtuk, per eit luiiti buia to guiedx næs ræa ashtukroagui, nashsi ra biini ni rerech, ashti coloina brica loguiedx, ra yua ni gukgui biuarani cuæ Guiæu Bæ. Loa ra guiats decimonóim shtein Manuæl Martínez Gracida, bcuaba brica guiedx ias 1587. Yatisa lo guiats Las Relaciones Geográficas shtein ias 1580 ya rica’a Quellabilla San Balthasar ndæna rnia ashtukruna brica’a loguiedx.

Par ni chilo siagl XVI, ra pts’aptoib guiedx ni rnibæ Liobaa nakni San Baltazar Guelavila, toa de ra guiedxroa næs lats shtein Bak. Ni rica guiedxga loa ra guiatsgana nakni ni beinshi pur ni gak cuænt ra loguiedx par ni kishni na ni nakni to guiedx shtein coloin. Ni kægakna rica’asa stoa guiedx ni brilaa San Francisco Ixtapa, guiedxræ bricani loa ra map ni loa ra guiats ni rniani gukni to guiedx cuæ Guelavila.

Ni guksina bnitloa San Francisco Ixtapa entre ra siagl XVII ni XVIII aksa yalguidxna bein ni unitloaba, ra biini loguiedx ruigakraba de guiedxgui. Binaraba ra biini guiedxgui bietirani Xhaali bienti con shdxani San Francisco de Asís.